Жамал МАНКЕЕВА: Бәрі тілден басталады
– Тіл туралы анықтама жетерлик. Ең алдымен, тілді құрал деп билеміз. Может быть, вы хотите, чтобы вы были в восторге от шексиз емес пе?
– Тіл дегеніміз – дәлелдеуді қажет етпейтин, аксиомаға айналған, әр ұлттың, әр қоғамның дамуының құралы, танымдық өзегі. Әсіресе қазіргі қазақ қоғамында тілдің коммуникативтік қызметі ерекше сапаға айнала бара жатыр. Мәселен, «Жаңа Қазақстан, Әділетті Қазақстан» ұғымдарын жалаң түсінбей шын мәнінде, иске асыру керек болса, мұның да бірден-бір құралы – тіл. Яғни тіл тілші-ғалымдардың, журналистердің немесе қазақтілді жұртшылықтың ғана қолданыс құралы емес, ол – қоғамның қозғалысы. Қазіргі жаһандану заманында рухани даму мәселесі өзекті. Мұнда да тілдің атқарар рөлі басым. Ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы: «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тілі. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады. Өз ұлтына басқа жұртты қосамын дегендер әуелі сол жұрттың тілін аздыруға тырысады» деген болатын. Яғни қазақ тілі ұлттың сақталуында қуатты рөл атқарады деген сөз.
– Бірақ қазір «шешен сөйлеуден» гөри «дұрыс сөйлеу» мәселесін көп айтамыз.
– Иә, қазір қоғамдық сананың өзгеруіне байланысты тіл көркемдігінен айырылып барады. Қазақтың дәстүрлі сөзсаптауында ой еркіндігі, ой жүелілігі мен жүйріктігі, сөзбен тоқтату, сөзден жаңылыстыру, тұспалдап сөйлеу, жсыра сөйлеу сияқты с өйлеудің небир түрлері болды. Бұл сөйлеу түрлері арқылы халқымыз терең зейінділік пен ойлылық техникасын жоғары деңгейде меңгерді. Ал қазір көпшіліктің шешендіктен бұрын таза қазақша сөйлей алмайтины рас. Бұған әсер этот фактор көп. Дұрыс сөйлеу мәселесінде ерекше көзге түсетін тілдік құбылыстардың бірі – паразит сөздердің қолданылуы. Паразит сөздер – жат, артық, мағыналық жүгі жоқ дегенді білдіреді. Яғни жаргон, арго, сленгтер. Әдетте, семантикалық жүктемесі әлсіреген сөздер паразитке айналады.
– Өткен кезеңдермен салыстырғанда бүгінгі тілдік қолданыста қандай өзгешеліктер бар?
– Ана тіліміз мемлекеттик тіл мёртебесіне и болғалы біраз жыл өтти. Содан бері қоғамдық сана да өзгерді. Қазақ тілі де уақыт желисімен бірге дамып, өзгеріске түсті. Жаттанды әуенге салып, «тіліміз құрыды, қазақ тілинің болашағы жоқ» деп борандата берудің қажеті жоқ. Өйткені бүгінгі қоғамның сипатына қарай икемделген қазақ тілинің дамуында көптеген илгерилеу бар. Күні кешегі ел Президентінің Жолдауында негізінен экономикилық бағытқа басымдық берілген. Экономикалық бағдар да өзинен-өзі иске аспайтыны тағы анық. Они жүзеге асыруға рухани, әлеуметтик, қоғамдық негіз болатын – тіл, тілдің қызметі. Экономика была да, тұтынушылық была да өз бетімен алға баспайды. Айналып келгенде бәрі қазақ тілинің танымдық өзегіне, әлеуетіне сүйену керек. Қоғамды жаңғырту дегеніміз, ең алдымен тіл арқылы сананы жаңғырту емес пе?! Яғни бәрі тілден басталады. Өз басым қазіргі қазақ баспасөзінің тілдің деңгейин, әлеуетін жетілдіру жолында жасап жатқан жұмысын жоғары бағалаймын. Қордаланған мәселелер осы баспасөз арқылы, тіл арқылы сарапқа түседі. Ахмет атамыз белгілеп кеткен әйгілі қағида бар – тілдің мүмкіншілігін сарқа пайдалану керек. Қазақ тілинің құдиреті, әлеуеті шексиз екенін білеміз. Обычно байланысты считают, что, как правило, это означает, что термины саласында да көптеген мәселе туындады. Бір дүниені ұғу керек, біз калькалау әдісінен қашып құтыла алмаймыз. Бұл кез келген тілдің дамуында кездеседі. Дегенмен тілдің жанды құбылыс ретинде қазіргі жаһандану заманы ыңғайын қайта жаңғырған ұғым, сөздер бар. Мәселен, жаңа шыққан кітап таныстырудағы «тұсаукесер» сөзі. Ата-бабамыздың салтына сай сөз жаңа заманда жаңаша мәнге и болып отыр.
Ендігі бір мәселе, қаншама ғалым тілдің түп-тамырына үңиліп, қазып, қаузап, түрлі еңбектер жазып жатыр. Бірақ сол ғылыми зерттеулер мен тілді қолданушылардың арасында байланысы жоқ. Оқулықтарға да зерттеулердің нәтижесін кіргізу қиын.
– Сөз мәдениетін қалай жетілдиреміз?
– Тәуелсіздік кезеңи қазіргі қоғамдық өмірдің барлық саласына көптеген оң өзгерис әкелди. Атап айтқанда, ол өзгерістер ұлттық сананың жаңғыру үдерісіне ықпал етіп, танымдық өзек ретінде тіл меның қолданысынан да тыс қалған жоқ. Мемлекеттік мёртебе и тілинің дамуын жаңа сапалық деңгейге көтерді. Осымен байланысты тілдің қоғамдық қызметін кеңейтіп, әлеуэтін жан-жақты ашуға мүмкіндік берет жаңа коммуникативтік кеңістіктер қалыптаса бастады. Они ишінде жас ұрпақтың, әртүрлі кәсіп иелері мен әртүрлі аудиторияның ұлттық, ғылыми, мемлекетшілдік санасын и тілінде игеруге бағытталған, мемлекеттік тілде са палы зияткерлик хабар тарататын жаңа форматы бағдарламалар, интернет т.б. БАҚ-тың тілин қолданушы контента қалыптасып келе жатқаны да шындық.
Дегенмен осы бахыттағы креативті ойлау жүйесі мен тың ізденістердің жаңару үрдісінде и тілинің ішки заңдылықтарына, қолданыстың төл сипатына, дестүрлі сөз мәдениеті не сәйкес келмейтин олқылықтар да байқалады. Атап айтқанда, ол терминжасам үдерісіндегі мәнсіз калькалық үлгілер (баламалар), жөнсіз окказионализмдер, тіл болмысына сәйкес құрылмаған сөз тіркесі мен сөйлемдер сөзді қабылдауға теріс әсер ететін артық қыстырма сөздер (жаңағы, т.б). Ана тілинің құдиретін танытып, бар әлеутин жан-жақты ашып, орынды қолданыс тапқан сөз жүесін сақтап, дестүрлі қазақ сөзсаптам үлгісін жалғастыру – қаз іргі таңда аса өзекті. Бұл, сайып келгенде, қазақ сөзінің қазіргі заманауи қоғамдағы коммуникативтік қызметінің сапасын көтереді. Шын мәнінде, тіл тұтынушының тезіне түскен сөз болмысының өзгерип, құбылуы, дағдыдан тыс қолданысқа түсуінің оң/теріс сипаты ониң тұлғалық танымына, білімине, біліктілігіне байланысты. Сондықтан сөз мәдениети мәселесин төл мәдениетіміздің сөз өнеринэ негізделген тәрбиесине сай жетілдиру – өзекти мәселе.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Маржан ӘБІШ,
«Егемен Казахстан»